Thursday, September 10, 2009

ਲੜੀਵਾਰ , ਕਿਸ਼ਤ 6

ਅੱਜ ਵੀ ਖ਼ਰੇ ਹਨ ਤਲਾਅ
ਅਨੁਪਮ ਮਿਸ਼ਰ
ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਇਹ ਕੰਮ ਉੜਾਹੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉੜਾਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੈ, ਕਾਰ ਸੇਵਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰ ਘਰ 'ਚੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰ ਤਲਾਅ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਘਰ ਦੋ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮਣ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢਦਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਥੇ ਹੀ ਗੁੜ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੰਚਾਇਤ ਵੱਲੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਰਜਾਨੇ ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਉੜਾਹੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮ 'ਤੇ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਦੱਖਣ 'ਚ ਧਰਮਾਦਾ ਰਸਮ ਸੀ। ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ੰਿਪੰਡ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਹਿੱਕ ਹਿੱਸਾ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਆਮਦਨ ਸਿਰਫ ਗਾਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਖਰਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ 'ਕੋਡਸੇ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਰਾਜ ਤੇ ਸਮਾਜ ਰਲ ਕੇ ਕਮਰ ਕੱਸਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ 'ਚ ਢਿੱਲ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਤਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਹ ਤਾਲਮੇਲ ਬੜਾ ਵਿਵਸਥਤ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਅਨੁਦਾਨ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰ ਪਿੰਡ 'ਚ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੀ।
ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਜ਼ਮੀਨ, ਕੁੱਝ ਖੇਤ ਜਾਂ ਖੇਤ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਤਲਾਅ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ 'ਤੇ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਨਯਮ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬੱਚਤ, ਆਮਦਨ ਜਾਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਫਸਲ ਤਲਾਅ ਨਾ ਜੁੜੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਓਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਨਯਮ। ਜਿਹੜਾ ਕੰਮ ਜਿੱਥੇ ਹੋਣਾ ਹੈ ਓਥੇ ਹੀ ਉਹਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਸੀ, ਉਥੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਖਰਚੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਲੋਤਿ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਵੈਕਰਣ ਮਾਨਯਮ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਤਲਾਅ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਸੀ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਚਲਦੀ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਤਲਾਅ ਦੀ ਪਾਲ 'ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਸਨ। ਪਾਲ ਵਾਂਗ ਤਲਾਅ ਦੇ ਆਗੋਰ 'ਚ ਵੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਆਉਣ -ਜਾਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ 'ਚ ਲੋਕ ਸਾਲ ਭਰ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬੰਦੇਲਾ ਮਾਨਯਮ 'ਚੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾਸੀ।
ਤਲਾਅ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਫਸਲ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਵਾਢੀ ਤੱਕ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਬੰਦੇਲਾ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਹੁੰੰਦਾ ਸੀ। ਇਹਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੱਟੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਹਿਰ ਦਾ ਡਾਟ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਇਕ ਵੱਖ ਜਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨੀਰਮੁਨਕ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਤੇ ਕਿਸਾਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਜਾੜਾਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ- ਇਹ ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹਾ ਕੁਲਮਕਵਲ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ।
ਤਲਾਅ 'ਚ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਆਇਆ ਹੈ, ਕਿੰਨੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਕੀ ਕੀ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ- ਜਿਹੇ ਸੁਆਲ ਨੀਰਘੰਟੀ ਜਾਂ ਨੀਰੂਕੁੱਟੀ ਹੱਲ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਹਰੀਜਨ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਤਲਾਅ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਨਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਵੰਡ ਦੇ ਬਰੀਕ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਨੀਰੂਕੁੱਟੀ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੀਜਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਸਵਾਰਥਵੱਸ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਝਗੜੇ 'ਚ ਉਹ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਬੇਜ਼ਮੀਨੀੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਬਾਹਮਣ ਤਾਂ ਸਦਾ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਛੱਡੀਏ ਤੇ ਮੁੜ ਪਰਤਦੇ ਹਾਂ ਮਾਨਯਮ 'ਤੇ।
ਕਈ ਤਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪੀਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੀਣ ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਆਉਣਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਤਲਾਵਾਂ ਤੋਂ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਝਿਊਰਾਂ ਲਈ ਉਰਵੀ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਤਨਖ਼ਾਹਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਉਪਾਰ ਅਤੇ ਵਾਦੀ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਤਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਧਾਰਣ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਠੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਵਾਯਕੱਲ ਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਤਲਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਨਿੱਕਲੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਖਰਚ ਹੁੰੰਦਾ ਸੀ। ਪਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਹਿਰਾਂ ਤੱਕ 'ਤੇ ਦਰਖ਼ਤ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਲ ਭਰ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ, ਕਟਾਈ ਆਦਿ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਮਾਨਲ ਮਨਯਮ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਖੁਲਗਾ ਮਾਨਯਮ ਅਤੇ ਪਾਟੁਲ ਮਾਨਯਮ ਮੁਰੰਮਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖੇਤਰ 'ਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਤਲਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ 'ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਖਰਚਾ ਸਾਂਭਂਦੇ ਸਨ।
ਇੱਕ ਤਲਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇੰਨੇ ਤਰਾਂ੍ਹਦੇ ਕੰਮ, ਏਨੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸਾਲ ਭਰ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿਣ - ਇਹ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਇਕ ਕੰਮ ਸੀ। ਕਿਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਉਣਾ ਹੈ, ਕਿੱਥੇ ਕੁੱਝ ਘਟਾਉਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰੈਮਾਨਯਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਕੁਲਵੇਦੁਮ ਜਾਂ ਕਣਮੋਣੀ ਵੇਂਦੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਦੱਖਣ ਦਾ ਇਹ ਛੌਟਾ ਤੇ ਸਧਾਰਣ ਜਿਹਾ ਵੇਰਵਾ ਤਲਾਅ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਥਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਅਥਾਹ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਜਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਰਲਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ, ਉਤਰ 'ਚ, ਦੱਖਣ 'ਚ, ਵੀ ਹੋਣਗੀਆ। ਪਰ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ 'ਚ ਟੁੱਟੇ ਤੇ ਫਿਰ ਅਜੀਬ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ 'ਚ ਭੱਜੇ ਸਮਾਜ 'ਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਖਿੰਡਰ ਗਿਆ।
ਪਰ ਗੈਂਗਜੀ ਕੱਲਾ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਇਸ ਟੁੱਟੇ ਭੱਜੇ ਦੌਰ 'ਚ ਖਿੰਡਰ ਗਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਠੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
ਨਾ ਤਾਂ ਸੀ ਗੰਗਾ ਜੀ ਪਰ ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਗੈਂਗ ਜੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਪਿਆਰ, ਅਪਣੱਤ ਕਰਕੇ ਵਿਗੜਿਆ ਜਾਂ ਘਿਸਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਉਹ ਦਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਅੱਠ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਤਲਾਅ ਸਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆ ਰਹੀ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਕਰਕੇ ਘਿਸਣ ਤੇ ਵਿਗੜਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ 'ਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਠਾਂ 'ਚੋਂ ਛੇ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਲੜੀ 'ਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਉਹ ਵਿਵਸਥਤ ਕੜੀ ਫਿਰ ਕਿਤੇ ਟੁੱਟ ਗਈ।
ਇਸ ਕੜੀ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਗੈਂਗਜੀ ਦੇ ਕੰਨੀ ਕਦੋਂ ਪਈ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਅੱਜ ਜੋ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਫਲੌਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੈਂਗ ਜੀ ਦਾ ਇਕੋ ਰੂਪ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਟੁੱਟੀ ਚੱਪਲ ਪਾਈ ਗੈਂਗਜੀ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਆਥਣ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਤਲਾਵਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘਾਟਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਘਾਟਾਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਗੰਦ ਖਿਲਾਰਦਾ ਦਿਸਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਉ ਵਾਂਗ ਝਿੜਕਦੇ ਸਨ।
ਕਦੇ ਉਹ ਪਾਲ ਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਨੇਸ਼ਟਾ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦੇ। ਕਿੱਥੇ ਕਿਸ ਤਲਾਅ 'ਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ-ਇਸਦੀ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਲਿਸਟ ਬਣਾਉਂਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਤਲਾਵਾਂ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪ ਖੇਡਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਖਿਡਾਉਂਦੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰੀ ਖਲੋਤੇ ਤਲਾਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਚੱਕਰ ਕੱਢਣ 'ਚ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਗੈਂਗਜੀ ਕਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਲਾਅ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਕਦੇ ਅਖੀਰਲੇ 'ਤੇ। ਕਦੇ ਸਵੇਰੇ ਇੱਥੇ ਮਿਲਦੇ ਤਾਂ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਓਥੇ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ। ਗੈਂਗ ਜੀ ਆਪਣੇ ਤਲਾਵਾਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।
ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਆਉਂਦਾ ਜਦੋਂ ਗੈਂਗਜੀ ਤਲਾਵਾਂ ਖਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਗਲੀ ਗਲੀ ਫਿਰਦੇ ਦਿਸਦੇ। ਨਾਲ ਤੁਰਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ। ਹਰ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁਲੱ੍ਹਣ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗਿਆਂ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਹਰ ਘਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੈਂਗਜੀ ਸਿਰਫ ਇਕ ਰੁਪਇਆ ਮੰਗਦੇ ਹਨ-ਨਾ ਘੱਟ ਨਾ ਵੱਧ। ਰੁਪਈਏ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਭਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਟੋਕਰੀਆਂ, ਤਾਗੜੀਆਂ, ਕਹੀਆਂ ਤੇ ਗੈਂਤੀਆਂ ਵੀ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਤਲਾਅ ਸਾਫ ਹੋਣ ਲਗਦਾ। ਗਾਰ ਕੱਢ ਕੇ ਪਾਲ 'ਤੇ ਜਮਾਈ ਜਾਂਦੀ। ਹਰ ਤਲਾਅ ਦੇ ਨੇਸ਼ਟਾ ਦਾ ਕੂੜਾ ਵੀ ਸਾਫ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ ਤਗਾੜੀ ਮਿੱਟੀ-ਕੂੜੇ ਬਲਦੇ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੁਆਨੀ ਇਨਾਮ 'ਚ ਮਿਲਦੀ ਸੀ।
ਗੈਂਗ ਜੀ ਕਲਾ ਕਦ ਤੋਂ ਇਹ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਏਨਾ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਸੰਨ 55-56 ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਗੇੈਂਗ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ।
ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਮੌਤ ਯਾਦ ਨਹੀ। ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਉਹਨ" ਦੀ ਅਤਮ ਯਾਤਰਾ 'ਚ ਇਕ ਤਲਾਅ ਦ ਹਠ" ਹੀ ਬਣ ਘਾਟ 'ਤ ਉਹਨ" ਦਾ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ 'ਚ ਉਥ ਹੀ ਉਹਨ" ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਬਣਾਈ ਗਈ।
ਜੋ ਤਲਾਅ ਬਣਾਉਂਦ ਸਨ, ਸਮਾਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਗੈਂਗ ਜੀ ਨੇ ਤਲਾਅ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਤਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਸੰਤ ਬਣ ਗÂ ਸਨ।
ਫਲੌਦੀ 'ਚ ਤਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦੀ ਖੇਡ ਸੰਤ ਖਿਡਾਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੈਸਲਮਰ 'ਚ ਇਹ ਖੇਡ ਖੁਦ ਰਾਜਾ ਖੇਡਦਾ ਸੀ।
ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮੁਨਾਦੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਵਰ੍ਹ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ, ਫੱਗਣ ਦੀ ਕਿਸ਼ਨ ਪੱਖ ਦੀ ਚੈਕਸ ਨੂੰ ਨਗਰ ਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤਲਾਅ ਘੜਸੀਸਰ 'ਤੇ ਲਹਾਨ ਖੇਡਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਰਾਜਾ, ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ, ਦਰਬਾਰ, ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਜਨਤਾ ਕਹੀਆਂ, ਗੈਂਤੀਆਂ ਤੇ ਤਗਾੜੀਆ ਲੈ ਕੇ ਘੜਸੀਸਰ 'ਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ। ਰਾਜਾ ਤਲਾਅ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਤਗਾੜੀ ਭਰਦਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਾਲ ਤੇ ਪਾਉਂਦਾ। ਬਸ ਢੋਲ ਢਮੱਕ ਨਾਲ ਲਹਾਸ ਸ਼ੁਰੂ। ਸਾਰੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਰਬਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹੁੰਦਾ, ਰਾਜੇ ਤੇ ਜਨਤਾ ਸਭ ਦੇ ਹੱਥ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਰਾਜਾ ਇੰਨਾ ਮਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਮੋਢਾ ਖਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਅੱਜ ਉਹੀ ਤਲਾਅ ਦ ਦਰਵਾਜ਼ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਢੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹਦੇ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਕੱਢ ਰਹੇ ਹਨ, ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਲਹਾਸ 'ਚ ਜੈਸਲਮਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਤੇਜ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪਾਲ 'ਤੇ ਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਲਹਾਸ ਖੇਡਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੈਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦਸ਼ ਦੇ ਭੀਲ ਸਮਾਜ 'ਚ ਵੀ ਲਹਾਸ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਜਰਾਤ 'ਚ ਵੀ ਲਹਾਸ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਉਥੇ ਪਰੰਪਰਾ ਤਲਾਅ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਭ ਦੀ ਮੱਦਦ ਚਾਹੀਦੀ ਹੋਵੇ।
ਅਨੁਵਾਦਕ : ਅਨਿਲ ਆਦਮ
(ਬਾਕੀ ਅਗਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ...)

No comments:

Post a Comment